Kentsel dönüşüm, soylulaştırma ve Beyoğlu

Tarlabaşı

Kentsel dönüşümün amacı; bir kentte varolan çarpık yapılaşmayı ortadan kaldırmak, orada barınan halkın yaşam koşullarını geliştirmek ve kentin sorunlu olan bölgelerini iyileştirerek şehre adapte olmasını sağlamaktır. Bu açıdan bakıldığında kentsel dönüşüm gereklidir. Fakat günümüzde uygulanan kentsel dönüşümün ardında çeşitli sosyo-ekonomik nedenler ve hükümet politikaları bulunmaktadır. Bu durum da beraberinde birçok sorunu getirir. Özellikle neoliberal küreselleşmenin etkisiyle İstanbul’da yapılan ‘soylulaştırma’ çalışmaları; şehirde iyileşme sağlamak yerine, alt sınıf ile üst sınıfın arasındaki farkı daha da açar. Kent, bir insanın içinde yaşadığı dünyayı istediği şekilde yeniden yapmasında en başarılı girişimidir. Eğer kent, insanın yarattığı dünyaysa, aynı zamanda bundan böyle orada yaşayacağı alandır. Böylece dolaylı yoldan ve görevinin doğasına dair hiçbir açık algısı olmadan kenti yaparak, insan kendini yeniden yapmıştır.  Ne tür bir kent istediğimiz sorusu; ne tür toplumsal bağlar, doğa ile nasıl bir ilişki, nasıl yaşam biçimleri, nasıl teknolojiler ve güzel duyu değerleri arzuladığımız sorusundan ayrılamaz. Ünlü coğrafyacı David Harvey’e göre kent  hakkı, kent kaynaklarına ulaşmadaki bireysel özgürlükten çok öte bir şeydir; kenti değiştirerek kendimizi değiştirme hakkıdır. Ayrıca bireyselden çok ortak bir haktır. Çünkü bu dönüşüm kaçınılmaz olarak kentleşme süreçlerini yeniden şekillendirmek üzere ortaklaşa bir gücün kullanımına dayanır. Kentlerimizi ve kendimizi yapma ve yeniden yapma hakkı, en değerli ama aynı zamanda en ilgisiz kalınmış haklarımızdan biridir.

Tarlabaşı

Gelişmiş ülkelerin son çeyrek yüzyılda geçirdiği neoliberal değişimler ve küreselleşmenin de etkisiyle kent merkezleri, küresel ticaretin yeni odak noktaları haline geldi. Şehirler dönüştürülürken fiziksel yapılanmanın doğal sonucu olarak sosyal bir dönüştürülmeye de maruz kaldılar. Kent merkezine şehrin yüksek ve orta sınıflarını, dışına ise alt sınıfını yerleştirmeyi amaçlayan soylulaştırma ve yaratıcı yıkım çalışmalarıyla şehirler eski kimliklerini kaybederek küresel kentlere dönüşmeye başladı. Kentlerdeki dönüşümün amacı, kentlerin kendi işlevlerini korumasını ya da yeni işlevler kazanmasını ifade eder. Fakat her iki durumda da gördüğümüz, kentin düşük gelirli üyelerinin yerini yüksek gelirli üyelerine bırakmasıdır. Yani kentsel dönüşümün sınıfsal ayrışmalara yol açtığıdır.

Tarlabaşı

Kentsel dönüşüm çalışmaları küreselleşmenin beraberinde getirdiği birçok sosyal dönüşümleri bir arada barındırır. Yeniden yapılanan üretim süreci, gelişen ve gelişmeyen ülkeler arasında belirgin eşitsizlikler meydana getirdi. Üretimin  uluslararası arenadaki öneminden dolayı sanayisizleşme eğilimi içerisine giren gelişmiş ülke metropollerinde sanayi istihdamı açısından önemli kayıplar yaşandı. Bununla birlikte, parçalanıp uluslararası olan üretimin kontrol edilmesi gereği ve finansal sermayenin yapısındaki değişmeler, hizmetler sektörüne doğru bir yönelmeye neden oldu. Kent ekonomilerinin temelini bu kontrol, koordinasyon ve yönetim işlevlerinin gerektirdiği üretici hizmetlerinin ve finans sektörünün oluşturmaya başladığı oluşum yaşandı. Bu sektörlerin kent ekonomisi içindeki payları önemli ölçüde arttı. Bu süreçte, kent merkezleri imalat sanayi yerine, finansal sektör ve üretici hizmetlerinin yoğunlaştığı alanlar olarak önem kazandılar. Bunun sonucunda ise Tokyo, Londra, New York, Berlin gibi ortak noktaları dünyanın finansal merkezleri olmak olan küresel kentler doğdu. Bu küresel kentler sadece ticaretin değil; eğitimin, sanatsal ve kültürel faaliyetlerin ve modanın merkezi oldular. Hizmet sektöründe çalışan insan sayısının artması da bu kentlerdeki orta sınıf ve üst sınıf icin yeni yaşam alanlarının yaratılmasını birlikte getirdi. Bu süreç sonunda ise kentsel dönüşüm çalışmaları hızla yaygınlaşmaya başladı.

Murat Üçoğlu ile 'soylulaştırma' kavramı üzerine

Bahçeşehir Üniversitesi'nde Globalleşme ve İstanbul dersini veren Üçoğlu, soylulaştırma kavramının nasıl ortaya çıktığını anlattı. İstanbul'daki kentsel dönüşüm ve soylulaştırma sürecini değerlendirdi. 

Ayşegül Engür, Erdem Oraylı

Murat Üçoğlu

Soylulaştırma kavramını açıklar mısınız?

Soylulaştırma açıklaması zor bir kavram. Soylulaştırmadan önce anlatılması gereken iki şey var; 'yaratıcı yıkım' ve 'mülksüzleştirme'. 'Yaratıcı yıkım' kavramını Joseph Schumpeter ortaya atmıştır. Schumpeter günümüzdeki neoliberal politikalardan bahsetmez, kapitalizmle ilgili olarak bu kavramı kullanır. Soylulaştıma dediğimiz kavram ise son yirmi yılda yerini iyice buldu. Esasen 1964'te Ruth Glass, Londra'daki dönüşümü betimlemek için soylulaşma kavramını ilk defa kullandı. 1990'larda bu kavram biçim değiştirdi. Neoliberalizmin kent üzerindeki etkisini anlatmak için kullanılmaya başlandı. Özellikle Neil Smith ve David Harvey gibi düşünürler, bu kavramı çalışmalarında kullandı. 

'Yaratıcı yıkım' kavramı, günümüz neoliberal kapitalizmin nasıl işlediği ile alakalı. Kullanım değeri yüksek olan bir yerin yok edilmesi ya da orada yaşayan insanların yerlerinden edilmesi ve o yerin üst sınıfların yatırım yapacağı bölgeye dönüştürülmesi olayı var. Bir tür yıkım ve bu yıkımdan sonra yaratılan bir yüksek piyasa değeri var. Bunu da toplumun üst kısımına yararı var. 'Soylulaştırma' da böyle bir şey. Zaten 'soylu' kelimesinden geliyor. Soylulaştırma, kent alanını soylu yapma, zengin kesimin kullanımına yönlendirme projesidir. İngilizce'de buna 'gentrification' deniyor. O da 'gentry' kelimesinden geliyor. Bölgeyi kibarlaştırma, soylulaştırmaya çıkıyor. Kentteki düşük değerli, şehir merkezine yakın veya değeri yeni yeni yükselen, genellikle alt sınıftan insanların yaşadığı yerlerde bunun gerçekleştiğini görüyoruz. Bir tür rant spekülasyonu yaratılıyor. Oraya bir tür değer atfediliyor. Orada yaşayan alt kesimden insanlar uzaklaştırılıyor. Kentsel dönüşüm adı altında, neoliberal tüketim formuna alışmış insanlarca değiştiriliyor. Sonra da yine bu tür insanların yatırım yapması için uygun hale getiriliyor. Bundan sonra da üst sınıf ve üst-orta sınıftan insanların kullanımına açılıyor. Bu durumda da evinden ettiğin insanları mülksüzleştirmiş oluyorsun. Kapitalizim önemli olaylarından biri birikim yapmaktır. David Harvey bunu mülksüzleştirerek birikim yapmak şeklinde açıklıyor. Bir tarafta belli insanlar mülksüzleştiriliyor. Diğer tarafta bu mülksüzleştirmeden belirli insanlar birikim yapmış oluyor, gelir elde ediyor ya da mülk sahibi oluyor. Bu bölgelerde eskiden yaşayan insanlar, henüz dönüşüme uğramamış daha düşük profilli başka bölgelere gönderiliyor. Bu insanların gittiği yerlerin emlak piyasasında değeri düşüyor. Gelecekte bu değeri düşen bölgeler yine kentsel dönüşüm projelerinin rant sağlayacağı o alt yapıyı oluşturmaya başlıyor. 

Bu sürekli dönüşüm halinin sonucu nereye gidiyor?

Kent alanı, dönüşmeye yatkın bir alan. Fernand Braudel ısrarla en zor değişen tarihin, bir çoğrafyanın tarihi olduğunu söyler. Ancak kent alanına baktığımızda, son 30 yıldaki teknolojik gelişmeler kent alanını hızlıca dönüşür hale getirdi. Birkaç şey olma ihtimali var. Birincisi, sınıfsal çatışma ve ayrışmalar artacak. Bir tür 'Blade Runner' senaryosu yaşanabilir. Bu film 2019 yılında Los Angeles kentine dair ümitsizliği bir distopya olarak anlatır. Bir tarafta aşırı zengin ve kentin ve binaların üstlerinde yaşayan kesim, diğer tarafta kentin aşağısında yaşayan fakir insanları görürüz. Aradaki uçurum gösterilir. Dönüşümün de gideceği yer aslında bu uçurumdur. Kent alanındaki büyük sınıfsal ayrılmadır. Günümüzde de bunun örneğini 'gated communities' denilen yüksek duvarlı ve güvenlikli sitelerde yaşayan zengin insanlar topluluğunda görüyoruz. Bunun yanında yoksul mahallelerde, ucuz işçi gücünden başka satabilecek hiçbir şeyi olmayan insan topluluğunda görüyoruz. Bu insanlar düşük gelirli, çeşitli azınlıklara mensup ya da toplumun marjinalleştirdiği kimseler oluyor genellikle. 

İkinci olarak olması ön görülen şey ise gelecekteki hayalet şehirlerdir. O kadar çok yatırım yapılıyor ve değer atfediliyor ki, gelecekte ölü ve boş yatırımlar olabilir. Üçüncü olarak, Türkiye'deki duruma baktığımızda, günümüzdeki iktidarın sürekli iktidar haline gelmesi durumu var. Bunun nedeni orta sınıftaki insanların çok sayıda ev alması ve bu alım gücü için de yüklü müktarda kredi borcuna girilmesi. Bu kredinin altına girdikleri için siyasi iktidarın değişmesinden korkuyorlar. Bu da iktidar ve orta sınıf arasında sessiz bir ittifak yaratıyor. Sonuç olarak günümüzdeki iktidarın konumunu daha uzun süreler koruyabilme ihtimali ortaya çıkıyor. Tüm bu yapılanmaya karşı durabilecek olan kentsel devrimler ya da isyanların 1960'lardaki gibi olacağını sanmıyorum. Günümüz insanı pasif reaksiyon göstererek, sesini daha çok sosyal medya üzerinden duyurmaya çalışıyor. 

İnsanların muhafazakarlaştığını görüyoruz. Bu muhafazakarlık da varolanı kabul ediyor ve varolana razı oluyor. Teknolojik araçların ve sosyal medyanın pasifleştirici bir etkisi var. İnsanlar sokaklarda ve meydanlarda göstermeleri gereken tepkileri sanal ortamda gösteriyor. Bu sanal taşıma da zamanla iktidarın kontrol alanı haline geliyor. Bir yerde pasifliği arttırıyor ve insanlar farkında olmadan pasifleşiyor.

Kentsel dönüşüm ve soylulaştırma aynı şey değildir deniyor. Kentsel dönüşüme ön ayak olanlar bunun olumlu bir süreç olduğunu söylüyor. Kentsel dönüşümün dünyanın neresinde, ne şekilde yapıldığı ve ne yönde başarılı olduğu hala tartışma konusudur. Zamanında Avrupa'da işçi konutlarının yapıldığını biliyoruz. Kenti dönüştürmek o kadar da kötü değil. İnsanlar yaşadıkça da kent dönüşecektir. Ancak bir bölgenin yaşayanları o bölgede ne şekilde yaşamak istediklerine kendileri karar vermelidir. Kimi zaman kentsel dönüşüm dediğimiz şey faydalı olabilir. Günümüzde de birtakım söylemlerle destekleniyor.

5366 sayılı kanun:

http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/24547.html

Galataport

İstanbul’un gözdeleri: Galata, Karaköy, Tophane ve Taksim

Sanayi devrimi ile birlikte dünyadaki ekonomik yapı da değişti. Neoliberal ekonomik yapının ortaya çıkmasıyla yeni düzenlemelere de ihtiyaç duyuldu. Türkiye’de de 1980’lerin başında kentsel dönüşümün izleri bu ekonomiye bağlı olarak ortaya çıktı. Son yıllarda bu dönüşümü özellikle Tophane ve Karaköy bölgesinde görmekteyiz. Kentsel dönüşüm projesiyle yatırımların arttığı Karaköy, yeni otel ve ofislerin bölgesi olması yolunda ilerliyor. Birçok tarihi hanların otele dönüşmeye başladığı semtte, büyük şirketlerin ofis sayıları da her geçen gün artıyor. Bankalar Caddesi’nde bulunan eski hanların yeni sahipleri ise belli olmaya başladı. Tarihi Sümerbank binasını, iş adamı Yılmaz Ulusoy butik otel yapmak için 9 milyon dolara satın aldı.Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nün eski binasını ve Kozluca Han’ı devralan Hakem Madencilik’in planı; buraya beş yıldızlı bir otel yapmak. Karaköy’ün yanı sıra Tophane’de birçok otel projesi hayata geçirilecek. Tophane’deki Bilgi Üniversitesi yurdunu 9,5 milyon dolara satın alan Mahmut Çelik, bu binayı turizme yönelik değerlendireceğini açıkladı.

Son yıllarda artan bu talepler, daha çok Bankalar Caddesi, Rıhtım Caddesi, Meclis-i Mebusan Caddesi arasında kalan bölgelere yönelik oluyor. Birçok kafe, restoran, müze ve galerilerin açıldığı bu bölgede eskiye oranla hareketlilik arttı. Emlak piyasasını da etkileyen bu değişim Karaköy ve çevresindeki  fiyatları da arttırdı. Yatırımcılar için de yeni fırsatların doğduğu Karaköy bölgesinde birçok satılık tarihi hanlar bulunuyor. Artan bu gayrimenkul fiyatlarının diğer bir nedeni ise Galataport projesi. Bu projenin gerçekleşmesi sonucunda çevrenin daha da değer kazanması bekleniyor. Galataport, Karaköy rıhtımdan Mimar Sinan Üniversitesi’ne kadar olan 112 bin 147 metrekarelik alanı  kapsıyor. Ticaret alanında, alışveriş merkezi, kültür alanları, yeme-içme alanları, otel, hastane gibi birçok sosyal yapı bulunacak. Mimarlar Odası başta olmak üzere birçok kuruluşun karşı çıktığı bu projenin uygulama aşaması henüz başlamadı.

 “Bu sistem de çökecek”

Kentsel dönüşüm projelerinin artmasıyla her geçen gün yeni bir tartışma ortaya çıkıyor. İstanbul’un bir dünya emlak projesi olarak görücüye çıkması yeni yapılaşmalara da neden oldu. Mimarlar Odası Danışma Kurulu Üyesi Mücella Yapıcı kentsel dönüşüm bölgelerinde ve dönüşüm sürecinde ortaya çıkan sorunlar hakkında görüşlerini paylaştı.

Sebla Üreten

Mücella Yapıcı

Kentsel dönüşüm nasıl başladı?

Kentsel dönüşüm, kendi başına bir proje değil; bir tür mekanizma, planlama sisteminin bir parçası. Dünyada Sanayi Devrimi'nden sonra ortaya çıktı. Esnek üretim şekliyle ortaya çıktı. Sanayi; mal üretimi, ucuz iş gücünün olduğu coğrafyalara göçüp, teknolojik açıdan ileri ülkeler araştırma geliştirme faaliyetlerini kendi ülkelerinde bırakıp ucuz işçiliğe taşınmasıyla başladı. Birtakım sanayi bölgeleri doğal olarak boşalmaya başladı. Bunların kaynağı İngiltere'dir. Eski sanayi bölgelerini tekrar canlandırmak, yeniden işlev vermek ve kent hayatına kazandırmak için canladırma projeleri gerçekleştirildi. Dünya ekonomisi neoliberaldi. 

Bizde 1980’lerde ve esas olarak 12 Eylül’den sonra Türkiye’nin ekonomik modeli de neoliberal oldu. Bu ekonomide kentler artık daha çok üretimin ve tüketimin örgütlendiği yerlere dönüştü. Dünya ekonomisi dönem dönem bazı krizler yaşıyor. Krizleri çözmek için kentsel toprakları kullanmayı tercih etti. Bizde de esas olarak 1980'lerden sonra başladı. Galataport, Park Otel, Gökkafes, Perşembe Pazarı, Tarlabaşı Caddesi'nin açılması. 1980'den sonra kanunlar çıktı. Ekonomik coğrafya değişti, anlayış değişti. Birtakım imar ve çevre yasaları değişti. 1980'lerde ilk defa İstanbul’da ciddi bir dönüşümün izlerini görmeye başladık. İlk kamu toprakları gelir getirici olarak o dönemlerde satıldı. Şuanda Yeşilköy'de fuar alanı görülen yer 500.000 metrekarelik kamu arazisiydi. İmar planında fuar alanıydı. Birdenbire Dünya Ticaret Merkezi’ne kat karşılığı verilmesi fikri ortaya çıktı. Bu proje de o dönemlerde ortaya çıktı. Şimdi ise başka bir dönem. 1990’lardan sonra, emlak ve kent toprakları üzerindeki politikalar güçlendi. Büyük mega dönüşüm projeleri ve kentler arası bir yarış başladı. Bizim gibi ülkeler sermaye birikim süreçlerinde, emlak ve inşaat sektörleri üzerinden ilerledi. 1999’larda Dünya Bankası Türkiye’ye bir öneride bulundu; "Kürelsel ekonomide yer almak istiyorsanız, mutlaka bir veya iki kentinizi küresel kentler hiyerarşisinde yarıştırmalısınız." Bu küreselleşme denilen kavram hegemonya sağlamıştı. Ya eklenirsin ya da dışarıda hayat yok. Bu trendlerin ya içinde olursun ya da dışındasındır. Bu noktada İstanbul’un macerası başladı. 1999’larda ilk defa kentsel dönüşüm kavramını ortaya çıkardı. "İstanbul dünya kenti olacak ve vizyon projelerimiz var" denildi.

En önemlisi mega dönüşüm projesidir. 3. Köprü, Marmaray, kanal projeleri ve Galataport gibi. Projeler ilan edildiği zaman deprem oldu. Deprem olunca iki sene kadar bu vizyon unutuldu. İktidar değişti. Küreselleşme için istikrarlı bir hükümet gerekiyordu. Türkiye AKP ile bu istikarara da kavuştu. Yol tıkanıyorsa, o engel aşılabiliyor. Kıyı kanunu bir gecede değişiyor. İşte bu da istikrar oluyor. Bu istikrar sağlanınca gelince, Kadir Topbaş vizyon projelerini açıkladı. Kalkınma planlarımıza da işlendi. "İstanbul dünya kentsel hiyerarşisinde yer alacak ve kendini her türlü pazarlama stratejisinde dünya emlak sermayasine armağan edecek" dendi. Birtakım projeler hazırlandı ve 2005’te fuara gitti. "İstanbul görücüye çıktı" dendi ve böyle manşetler atıldı. Bu planın içerisinde bütün bu dönüşüm projeleri yer alıyordu. Dünya emlak piyasasına, "Buyrun, gelin bizde yatırım yapın" dendi. 'Deprem odaklı dönüşüm' denmeye başladı. Baktığınızda bir sürü projede deprem ya da herhangi başka bir afetin etkili olmadığını görürsünüz. Planlama süreci en çok etkileyen ise emlak sektörü oldu.

Mimarlar Odası proje içinde nerede ve nasıl yer aldı?

Mimarlar Odası, kamu kurulu niteliğinde bir kurum. Evrensel ve mesleki ilkelerimiz nedeniyle alanların korunması bizim meslek alanımız içindedir. Anayasal bir kurum olduğumuz için idari işlemler hakkında yargıya başvurma yetkimiz var. İlk kez Tarlabaşı Bulvarı'nın açılışı sırasında yargı yolu kullandık. Çünkü yapılanlar tarihi değeri yağmaladı. 1980’lerde turizm bölgeleri denilen bölgelerde ciddi mücadele ettik. Park Otel, hala sürdürdüğümüz bir davadır. Mimarlar Odası olarak kamu idarelerini uyarmak bir görevimiz. Mimarlık mesleği toplumsal sorumluluk olmadan yapılamaz. Etik kurallarımız var. Bir mimarlık eseri ortaya çıkarken ordaki çevre koşullarına göre ortaya çıkıyor. İmar koşullarına göre düzenleniyor. Doğru mimarlık için doğru çevre gerekiyor. 

Tophane ve Karaköy’de yapılan kentsel dönüşüm ne kadar doğru?

Salı Pazarı’nın öyküsüne baktığımızda 1950’lerde geçici olarak yapılmış. İstanbul Limanı için gerekli antropo inşaatları var. Oradan bir yolun geçirilmesi meselesi var. Menderes döneminde de tartışılmış. O dönemde yapılan yapılar geçici. Orada istenen şeyse oranın yat limanına dönüşmesi. Bu sırada esas mesele liman gerisindeki alanının yapılaşmaya açılması. O alan İstanbul Boğazı'nın girişi. Silüet değerleri ve tarihi mekanlar açısından çok önemli bir yer. Oradaki antropolar zaten fazla. Karaköy'den Mimar Sinan Üniversitesi’ne kadar denize ulaşamazsınız, inanılmaz kapatılmıştır. Ortaya çıkışında liman kenti olarak, herkesin denizle birlikte yaşam alanı olması gerekiyor. Oraya gelince yaşarsınız orada. Denizle liman insanlarının içiçe geçtiği alanlardır. Uzun zamandır arkadaki alanının denizle iletişimi yok. Kıyı kanununa göre burası kamu alanıdır. Bu noktada biz de karşı çıktık. 

Birincisi gezi gemileri için olan liman yapımı teknik olarak burada doğru değil.  Dünya’da bunun için parmak iskeleler var. Böylece gemiler kıyıya dik yanaşabilirler. Bizim burası dar, son derece önemli bir su yolu ve gemiler dik yanaşamaz. Paralel yanaşmak zorunda kalınca da kıyı kapanıyor ve orada inanılmaz bir trafik oluşuyor. İkincisi, bir gemi yanaşınca arkasına her türlü binayı yapabiliyorsunuz. Getirilen projeler içinde otel, çarşı, ticaret ve kültür merkezi, hastane gibi sosyal alanlar var. Arkaya her şey yapılabiliyor. Dünya’nın hiçbir yerinde böyle bir yasa yok. Üçüncü olarak değişense otoparklar. Geçici antrpolopar kalıcı hale getiriliyor. Yıkılıp yenisi yapılabiliyor. Böylece bu bölge yapılaşmaya açılmış oluyor. Bu kıyılar, halkın eşit olarak yararlanması gerken kıyılardır. Bugüne kadar varolan limanı hatırlatan veya guletlerin yanaştığı ara limanlar olabilir. O gemiler bütün görüntüyü kapıyor. Kapalı bir alan yaratılıyor. Bir tarihi kentin kıyılarında ve dünyanın hiçbir yerinde böyle bir şey yapılmaz. Bu tarz limanların yeri başkadır ve bizimkisi gibi kapalı liman değildir.

Mücella Yapıcı

Kentsel dönüşüm içinde Bankalar Caddesi'ndeki hanlar yıkılarak otel yapılıyor. Bu oradaki tarihin kaybolmasına neden olmuyor mu?

Sonuçta turizm adına ciddi kongreler yapılıyor. Baktığınızda İstanbul’da yanlış bir turizm anlayışı var. Avrupa ile kıyasladığımızda doluluk oranları oldukça düşük. Nitelikte bir sorun var. Her yere otel yapılıyor. Bunun bir çoğu otel adı altında yapılan rezidanslar. Yılların ticaret bölgelerini bozuyorsunuz. Oranın dokusu, oranın yaşamı ticaretle gelişmiş. O doku yok olmaya başlayınca çok şey kaybediyor. Ekmeğini turizm ve inşaattan kazanan bir kent durumu var. Bu da çok gerçekçi değil. İstanbul hala ekonomisini imalat sektörü üstünden götürüyor. Aydınlatmacılar var mesela burada. Bu dönüşüm dalgaları sadece insanları evlerinden etmiyor, iş yerleri de bu durumdan oldukça etkileniyor. Bu da bana sürdürülebilir gelmiyor. Butik oteller burada ev gibi çalışıyor. Yabancılara uzun süre kiralama şeklinde çalışıyor. Karaköy’de bunun piyasası var. Bütün bu alanda asıl dinamiğini yok etmeye başlarsanız, bu proje sürdürülebilir olmaz. Yok edilen değerler İstanbul’da önemli bir şey. Asıl olarak yok etmek yerine, onarmak gerekir. Asla orjinalliğini bozmamak lazım. Emsallerine her yerde kaşılaşılacağı yapılar yapılırsa, asıl dokusunu ve özelliğini kaybeder. 

Tarlabaşı çok önemli levanten mimari örneğidir ve ilk planlı yerleşim alanıdır. Yıllarca bakılmadı, onarımlara izin verilmedi, fon aktarılmadı. Şimdi yapılanın ise geçmişi yok. Bütün bunlar bizim geleceğimizi yok etmek. Orada bir şeyler çözülmeye çalışılıyor ama bu geçici. Her şeyi yok eden bir sürece girdi. Esas olarak anlaşılan şu ki; bu projeler müthiş bir yer değiştirme projeleri. Bütün bu projeler gibi inşaat ve finans sektörü de etkileniyor. Herkes borçlu. Kentsel projeleri, ne kentin sağlığına, ne afet yasasına  ne de insanların mutluluğuna uygun olduğunu düşünmüyorum. İnsanların barınma haklarını yerine getimeye yarayan süreç, çok uzak diye düşünüyorum.

Taksim Yayalaştırma Projesi için ne düşünüyorsunuz? Bu mimarı yapılanmada yer alan binaların sayısı çok fazla. Oraya yapılması planlanan Topçu Kışlası doğru bir proje mi?

Taksim başından beri ilginç bir proje. Taksim Meydanı’nı kuran öğeler var. Atatürk Kültür Merkezi, su makseni, anıt ve park. Oraya yaklaşım yolları (Cumhuriyet Caddesi ve Gümüşsuyu Caddesi) var. Esasında Taksim Parkı, Dolmabahçe’ye kadar iner ve Şişli’ye kadar devam eder. Şimdiki Ceylan Otel bütünlüğü yok eden ilk şey, ikincisi ise Gökkafes. 1980’lerden bu yana Taksim’de cami sorunu da var. Meydanlar kültürümüzde ve Osmanlı’da olmayan bir şey. Taksim Meydanı, cumhuriyetin bir modernleşme projesidir. Aynı zamanda ideolojiktir. Kent planlanan gibi kalmaz. Sonuçta Taksim Meydanı ve Gezi Parkı kendilerini kabul ettirmiştir. Hep bir tartışma vardır ve her iktidar buraya kendi işaretini koymak ister. 

Mimarlık bazen iktidarın oyun alanıdır. Mesleğimizin zor yanı da bu aslında. Resmi mimarlık bazen iktidara hizmet eder. Taksim Meydanı bir egemelik alanıdır ve halkın demokratik taleplerini dillendirdiği bir yerdir. Taksim Gezi Parkı, cumhuriyetin önemli bir park düzenleme projesidir. O bölgenin tek yeşil alanıdır. Gitsen de gitmesen de bölgenin nefes alınan tek alanı. O bölgede yeşil alan sıfıra yakın. Milletin arka bahçesi planda yeşil alan olarak gözüküyor. İhya projesi düşünülüyor ama bu yanlış. Eski eseri canlandırmak için evrensel kurallar var. O kurallara da bu proje uymuyor. Sonuç olarak baktığınızda ideolojik bir iddia projesi haline geliyor. Cumhuriyet çağdaş işaretler bırakmıştır. Opera Binası, Gezi Parkı gibi keşke şimdi de çağdaş işaretler bırakılabilse. Dünya’da emlak esenli çağ yaşadığımız için her türlü doğal ve kültürel kentsel değerler satışa çıkmış durumda. Bu sadece bize özgü değil. Bizim kent hakkı konusunda çok donanımlı halkımız yok. Bu haklar konusunda demokratik gelenekleri olan bir ülke olmadığımız için bizde bu süreç rahat gelişiyor. Geri kalmışlık ve istikrarın etkisi var. Bu neoliberal çağda başka ülkelerde de bu yaşanıyor. Ama rahat olmuyor. Kentsel ranttan herkesin pay aldığı bir süreç var ancak bir müddet sonra bu sistem de çökecek.

Beyoğlu'nu 'soylulaştırma'

Tarlabaşı kadar duyulmasa da Beyoğlu'nun diğer birçok bölgesinin de kentsel dönüşüm kapsamında şeklini, tarihi ve dokusunu değişmeye başladı. Yıldız Teknik Üniversitesi, Şehir Planlama Bölümü Başkan Yardımcı Tolga İslam, kentsel dönüşüm projelerinin anlattı.

Sebla Üreten

Tolga İslam

Tophane ve Karaköy kentsel dönüşümü hakkında ne düşünüyorsunuz? 

Tophane, hem yukarıdan hem aşağıdan dönüşüm baskısı altında. Bu baskı, yukarıdan İstiklal Caddesi’nin 1990’larda yayalaşmasıyla birlikte başladı. Orada başlayan soylulaştırma, etrafındaki mahallelerin soylulaşmasına neden oldu. Soylulaştırma sürecinin yukarıdan aşağıya doğru, Cihangir’den Çukurcuma’ya oradan da Galata’ya doğru inmesiyle beraber hızla arttı. 2000’li yıllarla birlikte, bireylerin kendi insiyatifiyle merkezi alanlarda yaşama isteği ortaya çıktı. Bu da soylulaştırma sürecinin gelişmesine neden oldu. Soylulaştırma, düşük gelirli insanların yaşadığı bakımsız semtlere, daha üst statülü insanların yerleşmeye başlaması sürecidir. Bu süreç Cihangir’i ve Galata’yı dönüştürdü. 2000 yılından itibaren sürecin kapsama alanı da genişledi. Tophane’ye değinerek orada bir baskı uygulamaya başladı. Bu dönemin ayırt edici başka bir özelliği de devletin desteğiyle gerçekleşen projelerin giderek öneminin artmasıydı. Örneğin, Fransız Sokağı projesi. O projeyle sokak ölçeği içinde bir alan oluştu. Belediye de gizli destekler verdi. Zaten tek bir girişimcinin politik destek almadan tek başına dönüştürme projesini gerçekleştirmesi mümkün değil. 

2005 sonrasındaki yeni yasalar gibi yenileme yasası ortaya çıktı. Bu yasa ile birlikte tarihi alanlarda yenilemeyi mümkün kılan politika araçları ortaya çıktı. Belediye ve büyük şirketlerin ortaklığıyla birçok bölge, dönüşüm alanı ilan edildi. Tarlabaşı'nı çok duyduk ama Tophane’de de dönüşüm projeleri vardı. Beyoğlu ve Fatih Belediyesi bunun önünü açtı. Yukarıdaki baskı Tophane bölgesini de etkiledi. Giderek emlak piyayası üzerindeki baskı arttı. Diğer bir nokta ise Cihangir bölgesinde ve Çukurcuma’da alan seçen sektörler var. Örneğin, galeriler bu bölgelerde çok fazla. Kiraların ucuz olması ve merkezi olması Tophane bölgesine yönelmeye neden oldu. Bu da o bölgenin duyulmasını sağladı. Kültürel seviyesi belli bir seviyede olan kesimlerin oraya nüfus etmesine neden oldu. Aşağıdan yukarıya da bir baskı var. Tophane çevresinde yeni çekim merkezlerinin oluşmasına neden oldu. Mesela İstanbul Modern Müzesi’nin kurulması çekim gücünü arttırdı. Daha önemlisi Galataport projesi. Projenin gerçekleşmesi yönündeki beklentiler, bu bölge çevresindeki baskıyı arttırdı. Dolayısıyla bölge birçok yönden kuşatılmış oldu. Bu süreçte dönüşmeye başladı. Asıl dönüşüm liman projesi gerçekleşirse yaşanacak. 

Şimdilerde Karaköy’de hırdavatçı dükkanı ile lüks bir lokantayı yanyana görebiliyoruz. Dönüşümün yönünün bize nasıl olduğunu gösteriyor. Kozmopolit bir yapı ve çeşitlilik bulunuyor. Aslında bir enerji de veriyor. Oranın da tek bir kesime, yani üst sınıfa hitap eden bir muhite dönüşüceğinin belirtilerini görmekteyiz. Tophane bölgesinde iki sene önce patlayan bir olay oldu. Oradaki galerilere gelen kitle ile mahalleli arasında kamusal alanın yani sokağın kullanımı hakkında kutuplaşmalar oldu. Bu durum da sürecin sancılı geçtiğini gösteriyor. Oradaki insanlar bu dönüşümün hem kazananı hem kaybedeni olacak. Düşük gelirli kesimler ve kiracılar için bu süreç, yerinden edilme ve yaşamakta oldukları mekanı terketmeleri anlamına geliyor. Bunun da onlar için yıkıcı bir etkisi var.

Galataport

Galataport projesi doğru bir proje mi?

Projenin ana fikri, kentli için önemli olan bu alanı dönüştürmek. Mevcut tasarımlarda turistik bir fonksiyon var. Bu İstanbul için bir kayıp. İstanbullular için yaşam kalitesinin düşmesi anlamına geliyor. Böyle bir alandan mahrum kalmalarına neden oluyor. Benim için en kritik nokta da bu. Bu tarz alanları yeniden işlevlendirirken, temel kaygının kamusal fayda sağlaması gerekmektedir. İstanbul’un dünya kenti olma çabası var. Ama dünya kenti klasmanında yarışmak istediği kentlere baktığımız zaman İstanbul, kişi başına düşen yeşil alan ve kültür tesis alanı açısından çok fakir bir şehir. Böyle bir kent iken, bunu zenginleştirmek mümkünken, bunu kısıtlamak sadece belli kesime hitap eder. Çoğunluğu dışlayan mekanların oluşmasını da olumlu bulmuyorum. 

Karaköy’deki hanlar, otellere dönüştürülüyor. Kentsel dönüşüm kapsamında tarihi bölgeleri bozmak ne kadar doğru? 

Bir dönüşüm süreci var ve bu süreçle emlak sürekli değer kazanıyor. En iyi teklifi veren kişiler o mekanı sahipleniyorlar. Bölgelerin kontrolü bu kadar serbest bırakıldığı zaman bir süre sonra çekici kılan özelliği kayboluyor. Bir yandan yatırım oluyor, bir yandan da tek bir fonksiyon üzerinden, yani turistik açıdan disneylandleşme (heryerin birbirine benzemesi) süreci ortaya çıkıyor. Kültür turistlerinin tercihlerine baktığımız zaman, bu çok tercih edilen birşey değil. Birbirine benzeyen dokuları ziyaret etmektense farklı deneyimler yaşamak istiyorlar. Bu bölgenin tek tipleşmesi o bölge için uzun vadede olumlu bir gelişme değil. Geçmiş örneklere baktığımız zaman eğlence ve turizm sektörü ağır basarsa başka sektörler dışlanıyordu. Bu da çeşitliliği ortadan kaldırıyor. Burada yerel otoritenin bir planlama yapması gerekiyor. Projenin temel ilkesi, farklı kesimlerin bir şekilde ortak kullanabileceği mekanlar yaratmak olmalı.

Apartmandaki demokrasinin dönüşümü

Kırk yıllık komşularınız, ‘seni istemiyoruz yeni apartmanda, başka yere git’ diyebilir. Apartmanınızı bireysel kentsel dönüşüm kapsamında yenilemek istiyorsanız iki kere düşünmeniz gerekiyor.

Emir Bozgan

Murat Eltutan

Eskiden sadece televizyonda izlediğimiz, mağdurlarına bir kaç koli göndererek yardım ettiğimiz deprem, 1999 yılından beri İstanbul’da yaşayanların adeta kabusu oldu. Profesörlerin, "Depremle yaşamaya alışmalıyız", "Deprem değil, binalar öldürür" sözleri akıllarımıza kazındı. Zaman zaman unutmaya başlasak da, Türkiye’den veya yurt dışından bir bilim adamının, "Olası İstanbul depremine az kaldı" demesiyle korkularımız yeniden artıyor. Aslında korkmamız iyi bir şey çünkü kadercilik yapmayıp önlem almamız gerekiyor. İşte bu noktada, İstanbul’u büyük bir şantiyeye çeviren kentsel dönüşüm projeleri önem kazanıyor. Adil Kentsel Dönüşüm, İmar ve Kamulaştırma Derneği Başkanı Avukat Murat Eltutan, kentsel dönüşümde ne gibi sorunlarla karşılaşılabileceğini anlattı. Murat Eltutan, devlet eliyle gerçekleştirilen kentsel dönüşümün evlerinden çıkarılan insanlar için fazlaca mağduriyet yaşanmadığını iddia ediyor. 

Kentsel dönüşüm projesinin ana hatları nedir?

Depremden sonra güvenli olmayan yapıların daha güvenli ve çağdaş hale getirilmesi amacıyla yapılmış, kanunların desteğini almış proje diyebilirim.

Türkiye’de kentsel dönüşüm projeleri ne zamandan beri yapılıyor?

Bununla ilgili kanunların kesinleşmesiyle projeler yoğunlaştı. Öncesinde belediyeler ve TOKİ çalışmalar yaptı. Fakat onlar mevcut araziler ya da kişilerle beraber çalışmalar yapıyorlardı. Eski kanuna göre, kişilerle bu yapılandırma çalışmaları üzerine anlaşmaları zordu. Yani kentsel dönüşümün tam anlamıyla başlaması, mevcut kanunun çıkmasıyla oldu.

Peki nasıl yapılıyor? Kanunlara uygun mu yoksa amacından farklı bir yöne doğru gittiği oluyor mu?

Bize en çok sorulan sorulardan biri; “Benim binam kentsel dönüşüm projesi kapsamında mı?” 16 Mayıs 2012 tarihindeki kanunun çıkmasıyla birlikte Türkiye’nin her yerindeki her yapı, kentsel dönüşüm kapsamına girmiştir. Fakat vatandaş bu konuda en önemli şeyi bilmiyor ya da karıştırıyor. Rezerv alan dediğimiz bir kavram var. Bu, bizzat devletin bir bölgeyi belirlemesiyle, üzerindeki yapıların yeni olup olmadığına, arsa sahiplerinin rızası olup olmadığına bakmaksızın o bölgedeki yapıların devlet gücüyle kamulaştırılıp, proje dahiline alınması demek. Bir de bireysel olarak yapılan kentsel dönüşüm projeleri var. Burada da bina sahiplerinden herhangi biri binanın depreme dayanıklı olmadığına dair rapor alıyor, mevcut kanunlar yardımıyla bina yıkılıyor ve proje dahilinde yeni bir bina yapılıyor. Devletin yapmış olduğu projelerde çok fazla mağduriyet yaşanmıyor ancak bireysel olarak yapılan çalışmalarda fazlasıyla mağduriyet var. Buna da devletin bir an önce müdahale etmesi gerekiyor.

"Seni apartmanda istemiyoruz!"

Mağdur olanların itiraz edebilecekleri yetkili bir merci var mı?

Hayır, itiraz edebilecekleri bir yer yok ama dediğim gibi devletin Tarlabaşı, Sulukule gibi yerlerde yaptığı kentsel dönüşüm projelerinde mağdur oranı çok az. Mağdur olanlar da seslerini kamuoyuna rahatça duyurabiliyor çünkü örgütlenmeleri kolay. Asıl mağduriyet bireysel olarak nitelendirilen kentsel dönüşüm çalışmaları. İşte biz onlara yardımcı oluyoruz. Mesela bir apartman düşünelim. Apartman sakinleri, rapor alıp evi yıktırıyor ve apartman müteahhite veriliyor. Sonrasında apartman sakinlerinden genelde bir ya da iki kişi diğerlerinden daha az pay alabiliyor. Benim bahsettiğim mağduriyet bu.

Mağduriyetleri daha iyi anlamamız için verebileceğiniz yaşanmış örnekler var mı?

Tabii çok sayıda olay var karşılaştığımız. Üçte iki çoğunluk sağlanmış, kentsel proje kapsamında çalışma başlatılmış ve herkesin payı yüzde 5, bir vatandaşın payı ise yüzde 25. Herkes 110 metrekare daire alıyor, bu kişiye de 110 metrekare daire veriyorlar. Adam kendi payının diğerlerinden beş kat fazla olduğunu, diğerlerinin 110 metrekare pay alırken kendisinin 550 metrekare alması gerektiğini söylüyor. Diğerleri de şöyle diyor, “Biz üçte iki çoğunluğuz, bizim dediğimiz olur!” Maalesef mevcut kanunlara göre bu birey kendi hakkı için mahkemeye gidemiyor. Bu adamın Tarlabaşı, Sulukule’deki insanlar gibi derdini anlatabilme gücü yok. Bir başka örnek daha vereyim. Apartmanda herkes yüzde 80 pay alıyor, bir kadına yüzde 40 pay veriyorlar. Kadın, diğer apartman sakinleriyle eşit olmasına rağmen neden daha az pay aldığını anlayamıyor doğal olarak. Yine aynı cevabı alıyor, “Biz çoğunluğuz!” Yine ilginç bir örnek; bize danışan vatandaşlardan birini komşuları hiç sevmiyor ve projede istenmediği söyleniyor. Hatta bu vatandaşın projeye dahil olmaması için kabul etmeyeceği teklifler yapılıyor. Bunlardan biri Kartal’da, biri Gaziosmanpaşa’da; kısacası farklı farklı yerlerdeler. Tarlabaşı, Sulukule gibi yerlerde yaşayan kişiler gibi birleşip seslerini duyuramıyorlar. Kesinlikle Tarlabaşı mağdurlarını küçümsemiyoruz, onlar da haklılar ama bu bireysel olarak mağdur olan kişilerin yardıma daha çok ihtiyaçları var.

“Öncelik, çevre ve tarihi doku değil”

Siz vatandaşlara yardım etme sürecinde neler yapıyorsunuz?

Biz onlara hukuki haklarını gösteriyoruz. Bu süreçte onlara yardımcı oluyoruz.

Ya evlerinden çıkarılan insanlar?

Onların tapusu yok. Sorun da burada zaten. Mülkiyet sahibi değiller. Kanunen geçerli bir tapun varsa, devlet zaten payını veriyor. Sokağa atma, paylarını vermeme gibi bir şey söz konusu değil.

Sosyo-ekonomik ya da etnik köken gibi nedenlerden dolayı mağdur olan kişilerle karşılaştınız mı?

Böyle bir şey yaşamadım. Bizi çok mağdur insan arıyor fakat etnik, sosyal bir problem söz konusu değil. Zaten nasıl olacak ki! Türkiye; zenginiyle, fakiriyle, farklı kökenleriyle karışık bir ülke. Sulukule, Tarlabaşı dönüşümlerinde konuşulan bir şeydi ama ben bu yorumlara çekilmesini pek doğru bulmuyorum çünkü oralar da şehrin merkezinde. Üstelik oralarda yaşayanlar kimseyi etnik kökeni dolayısıyla yadırgamıyor, birlik içerisinde yaşıyorlar.

"Mevcut kanun cinayetlere neden olabilir!"

Sulukule dönüşümünde konuşulan konulardan biri de, tarihi dokunun bozulduğuna yönelikti. Siz ne düşünüyorsunuz?

Kentsel dönüşüm hakkındaki kanun, kanunlar üstü bir kanun olduğu için tarihi doku, çevre gibi konuları öncelik sırasına almak mümkün değil.

Bireysel kentsel dönüşümün geleceğini görebiliyor musunuz?

Mevcut kanunla yürümesi, toplumda büyük bir sıkıntı yaşatacak. Kavgalara hatta cinayetlere bile neden olabilir. Çünkü bir toplumsal barışı sağlayan unsur, vatandaşın mahkemeye müracaat etme imkanının olmasıdır. Kendi hakkını kendi yollarıyla aramak yerine, bunu devletin yardımıyla çözerse kendini güvende ve özgür hissedebilir. Ama mevcut kanunda bu tür hak arama yolları olmadığı için vatandaş arasında sorun çıkaracaktır. Muhtemelen ilk yerel seçimde bu konu değişecektir.

Tarlabaşı’nda dönüşüm

İstanbul  1980’li yıllarda başlayan neoliberal politikalar ile birlikte küreselleşme yarışı içine girdi. Bu politikalar sonucu İstanbul’da, 1980 sonrası dönemde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülke metropollerindekilere benzer değişimler yaşandı. Serbest piyasa ekonomisine geçişi ve dışarıya açılmayı hedefleyen politikalar sonucu, İstanbul’un ekonomik tabanı yavaş ama istikrarlı bir şekilde değişti. Bu taban, imalat faaliyetlerinden finans ve hizmetler sektörüne kaydı. İstanbul’ da hizmet  sektorünün gelişmesi ve dünya pazarında kendine yer bulma isteği, kent merkezdeki yeni düzenlemeleri birlikte getirdi. Özellikle tarihi dokunun olduğu ve şehrin ticaret merkezine yakın semtlerin değeri arttı. Bunun sonucunda ise Ayazma, Sulukule, Balat, Kartal, Zeytinburnu, Tarlabaşı gibi semtlerde hükümet TOKİ ve çeşitli özel şirketler ile birlikte bu semtleri dönüştürme politikasına gitti. İstanbul için ‘Yeni-Osmanlıcı’ bir görünümü benimseyen yöneticiler, bu doğrultuda Başakşehir ve Kayaşehir gibi ilçeler kurdular.

Tarlabaşı

Beyoğlu Belediyesi son yedi yıldır Tarlabaşı, Kasımpaşa ve Sütlüce’yi kapsayan bir kentsel dönüşüm projesi uyguluyor. Tarlabaşı Yenileme Projesi ile 9 yapı adasında, 20.000 metrekarelik alandaki, 188’i tecilli 269 binanın, sokakların ve tüm altyapının yenilenmesi amaçlanıyor. Bu projeyle mülk sahiplerine sahip oldukları yerlerin metrekare cinsinden fiyatları belirlenip, ona göre ödeme yapılıp, bulundukları yerden gitmeleri ya da projeye ortak olup sahip oldukları değerin üstünü ödemeleri isteniyor. Kiracıların ise hiçbir söz hakkı yok. Tarlabaşı, bu yeni dönüşüm çalışmalarının son duraklarından. Yıllarlardır dışarıya kapalı olan, içerisiyle ilgili birçok şehir efsanesinin döndüğü İstanbul’un ötekileştirdiği bu semt; hayat kadınları, travestileri, suçluları, yabancıları, gayrimüslümleriyle marjinal bir şekilde anılıyor. Adeta İstiklal Caddesi’nin ışıklarının arkasında görünmez kalan Tarlabaşı İstanbul’un yeni neoliberal kimliğiyle birdenbire saklandığı yerden çıkartılmaya ve soylulaştırılmaya çalışılıyor. İlk kez 2000’lilerin ortasında ortaya atılan Tarlabaşı’nın dönüştürülmesi projesiyle buradaki yoksul evlerin yıkılıp yerine iş merkezlerinin, rezidansların ve lüks sitelerin kurulması planlanıyor.

Tarlabaşı

Tarlabaşı’nın dönüştürülmesi projesi gerçekleştikten sonra bölge, ‘daha yaşanılası ve daha güvenli, ekonomiye katkısı daha büyük’ bir muhit olacak. Fakat burada asıl sorgulanması gereken Tarlabaşı ismi iyileştirilirken burada yaşayan insanların durumunun ne olacağı. Tarlabaşı halkının çoğunluğunu yoksul göçmen aileler, küçük esnaf, işsizler, fuhuş ve uyuşturucu ticareti gibi yasadışı işler yapmaya itilmiş kimseler oluşturuyor. Dönüşümden sonra yapılan yeni mekanlarda yaşayamayacak olan bu halk, yerlerini burjuva sınıfına bırakacak. Bunun sonucunda şehrin dışına itilecekler ve Tarlabaşı yoksulları ile kent merkezinde yaşayan burjuva sınıfı arasındaki uçurum kat kat artacak. Dışlanan Tarlabaşı sakinlerinin barınma hakkı, kentsel dönüşüm projesiyle ellerinden alınacak ve bu insanların varlığı şehrin merkezinden silinecek. Soylulaştırılan Tarlabaşı, asıl sahiplerinin kaderinden habersiz bir şekilde gelişecek ve İstanbul bir değerini daha kaybedecek. Peki İstanbul yaşadığı sözde sterilizasyon sürecinin bitiminden sonra kendine özgü dokusunu koruyabilecek mi? Taşı toprağı altın olan, mucizelerin yaşandığı masallar şehri İstanbul olarak kalabilcek mi? Simitçisinin, ayakkabı boyacılarınn, balıkçılarının, bakkal amcalarının, mahalle delikanlılarının; Süleyman Efendi’sinin, Rum Eleni’sinin, Kahveci Ahmet Efendi’nin olmadığı İstanbul hangi romana, şiire, filme konu olacak? Sonuç olarak tarihsel dokusunun, kültürel yapısının korunmadığı İstanbul’un küresel ekonomideki değeri artacak ama İstanbul ruhunu kaybedecek.

"Milleti aptal yerine koyuyorlar!"

Tarlabaşı'ndaki kentsel dönüşüm projesinin mağdurlarına 2008'den beri destek olan Tarlabaşı Mülk Sahibi ve Kiracıları Kalkındırma ve Sosyal Yardımlaşma Derneği Başkanı Ahmet Gün, bugüne kadarki dönüşüm sürecini anlattı. Tarlabaşı'nda yaşayan insanların mağduriyetinden, iktidarın ve belirli kimselerin bu proje üzerindeki çıkarlarından bahsetti. 

Ayşegül Engür, Erdem Oraylı

Ahmet Gün

Tarlabaşı Mülk Sahibi ve Kiracıları Kalkındırma ve Sosyal Yardımlaşma Derneği ne zaman ve hangi amaçla kuruldu?

Derneğimizin kurulma nedeni, Tarlabaşı'ndaki kentsel dönüşüm projesi kapsamında mağdur kalan insanların mağduriyetini önlemek. Dernek 17 Şubat 2008'de kuruldu. Kentsel dönüşüm projesi kapsamında birçok kişinin mağduriyeti ortaya çıktı. Bu durum da derneğin kurulmasına neden oldu. 

Dernekte ne gibi faaliyetlerde bulunuyorsunuz?

Şuanda aktif bir faaliyetimiz yok. Kurulduğumuz yıllarda faaliyet gösteriyorduk. Uzlaşmak için görüşmeler yaptık ancak uzlaşamadık. O süreç içerisinde bazıları mülkünü sattı. 200 kadar hane mülkünü satmak istemedi. Belediye de bu anlaşmazlığı göstererek bu alanları kamulaştırdı. Biz de kamulaştırmalara karşı ihmal davası açtık. Dava şuanda danıştayda, mağduriyeti azaltacak bir sonuç bekliyoruz. 

Kentsel dönüşümün orada yaşayan insanların haklarını ihlal ettiğini düşünüyor musunuz?

Kentsel dönüşüm yasası, kentsel dönüşüm kavramından farklı bir şey. Kentsel dönüşüm, gecekondu bölgesinin, depreme dayanıksız olan bölgelerin, çarpık kentleşmenin olduğu alanların iyileştirilmesi durumunu da ele alır. Tarlabaşı'ndaki durum öyle değil. 5366 sayılı kanuna göre, sit alanı olarak belirlenmiş bölgelerde kentsel dönüşüm çalışmaları yapabilirsiniz. Bunu ortaya iktidar çıkardı. 2005'ten sonra olan gelişmeler bu duruma örnektir. Sulukule, Balat bunlara örnektir. 5366 sayılı kanunla ilk olarak acele kamulaştırma başlatılmak istendi ancak sonra bu iptal edildi. Daha sonra Bakanlar Kurulu aracılığıyla yine bir acele kamulaştırma kararı çıkarıldı. 2008'de başlayan durum budur. Belediyenin ihaleye açtığı yer aslında birisinin tapulu malı. Özel mülkiyet ihaleye çıkıyor. Bu yasayı çıkaranların yandaşları bu ihaleleri kazanıyor ve bu insanların mülkünü cüzi miktarlara satın alıyor. Yaşayanlar evlerini satmaya zorlanıyor. 

Bir mülk, sahibinin kendi isteğiyle bir başkasına satılabilir. Bu tam anlamıyla bir kamulaştırma da değil. Kamuya değil, belirli bir kesime burdan çıkar sağlanıyor. Uygulananlar buradaki rantı aslında açıkça gösteriyor. Kentsel dönüşüm halkın yararına olmalıdır. İstanbul'un kirliliği, altyapı eksikliği, binaların kalitesizliği, yeşil alan eksikliği, depreme dayanıksızlığı ortadadır. Ancak devletin bu noktada insanları evlerinden etmeden bir iyileştirme sürecine sokması gerekir. Bunu ben bütün konuşmalarımda söyledim. 5366 sayılı kanunda, tarihi binaların iyileştirilmesinden, vatandaşın isterse kendi binasını yapmasından, kat karşılığı anlaşmalardan bahsediyor. Ancak belediye bunun ruhsatını vermiyor. bunun müracaatları var ancak belediye bunlara cevap vermiyor. Ada bazında, 40-50 tane binanın bir arada bulunduğu bir ada şeklinde yapacağız inşaatları diyorlar. Vatandaşının arsasına beş yıldızlı otel yapmaya kalkıyorlar. Kat karşılığı yapılan anlaşmalarda yer sahibine verilen oran en düşük yüzde 50'dir. Burada onu da yapmıyorlar. Televizyonlara çıkıp buraya vatandaşın iyiliği için otel, yol, alışveriş merkezi yaptıklarını anlatıyorlar. Bunları kimin için yaptıkları belli. Ama o kimseler, mağdur vatandaşlar değil. Buralar iktidar yandaşlarına peşkeş çekiliyor. Milleti aptal yerine koyuyorlar! TOKİ Başkanı, Şehircilik Bakanlığı'nın başına getiriliyor. Biz senin bir eden daireni alıcaz yerine beş eden daire yapıcaz ama sen aradaki bu dört farkı ödemek zorundasın gibi bir durum ortaya çıkıyor. Vatandaşın biri oradan bir daireyi yıllar önce emekli ikramiyesiyle almışsa, şimdi bu farkı emekli maaşıyla nasıl ödesin? 

Eğer iktidar bunu yaşayanların lehine bir biçimde yapsa, bu insanlar daha iyi mahallelerde yaşamak neden istemesin? Birtakım hesaplar yüzünden devlet vatandaşa şeffaf ve dürüst olmazsa, vatandaşın rızasını almazsa, vatandaşı karşısında bulur. Buradaki mağdur insanlar çocuklarını daha iyi bir çevrede yetiştirmek istemez mi? Depreme dayanıklı binalarda oturmak istemez mi? Devlet bunları vatandaşa sağlayacak ki vatandaş kentsel dönüşüme yüzde yüz 'evet' desin. İrtifayı yükseltip, müteahhitin payını ordan çıkartsan, vatandaş mülkünü korumuş olsan, aslında sorun olmayacak. Şimdiki şekliyle kentsel dönüşüm insanların özel hayatını kamulaştırıyor, evlerini yıkıyor.

Beş yıldan beri çok özverili bir çalışma yürütüyoruz. Tarlabaşı'ndaki kentsel dönüşüm göndeme geldiğinde, durumu öngörebilen insanlardan biri oldum ve bu dernekte de biz bunun mücadelesini veriyoruz. Ancak Sulukule'yi yuttular. Ellerinde kamulaştıma belgeleriyle vatandaşları kapı dışarı ettiler. Evini veriyorsan ver, vermiyorsan kamulaştırırım korkusuyla insanlar sindirildi. Kendi zengin zümrelerini yaratıyorlar.

Şehir merkezindeki arsalar üzerinden hesaplar yapılıyor. Vatandaşın çoğunluğu bu olaylara vakıf değil. Sulukule'de, Tarlabaşı'nda yaşananlara duyarsız kalan çok insan var. İnsanlar başlarına neler geleceğini bilmiyorlar. Buralar daha başlangıç ancak durum büyük bir toplumsal problem. Toplumun haksızlığa karşı koyması lazım ki yeni projelerin önü kesilsin. Tarlabaşı'nda bizim yaptığımız çalışmalar da mücadeleye örnek olsun. 

Keşke bu kentsel dönüşüm projeleri iyi niyetle yapılsa da beraberce yapılsa. Birçok yaşlı insanı korkutarak ellerinden mülklerini aldılar. Okur yazar olmayan, konuyla ilgili bilgili olmayan kimseler mülklerini sattılar.

Ahmet Gün

UNESCO'ya müracaat ettiniz mi? Tarihi binalar nasıl korunuyor?

Evet, buralarda tarihi yapılar olduğundan avukatlarımız UNESCO'ya müracaat etti. Bu tarihi yapılar dünya mirasıdır. Ancak burası UNESCO'nun tarihi koruma alanına girmiyor. Bize endişelemizi paylaştıklarını ama bu konuda herhangi bir yaptırım gücüne sahip olmadıklarını söylediler. UNESCO'nun Balat'ta tamiratını yaptırdığı binaları bile Ahmet Çalık'a verilen projenin içine aldılar. Tamir edilen bu binalar da yıkılıp tekrar yapılacak. 

Yasaları değiştiriyorlar. Proje kapsamında yapılması planlanan adalar tarihi binaları da içine alıyor. Buraları tek bir numarada parselliyor. Anıtlar Kurulu'ndaki kayıtlar siliniyor. Tarihi binaların kayıtları siniliyor. Yasayı tam anlamıyla uygulamayıp, kendinlerine göre yorumluyorlar. Tarihi binalar kayıtlardan kolayca silinirken, nasıl bir korumadan bahsedebiliriz? Kemal Kılıçdaroğlu da bu konuda çok pasif kalıyor. Bu bölgeleri ziyaret etmiyorlar ya da herhangi bir çalışma yapılmıyor. 3 bin insan evlerinden oldu Tarlabaşı'nda. Cumhuriyet Halk Partisi korkuyor. Bu konu meclisin gündeminde değil. 

Tolga İslam: "Eksik bir çalışma"

Yıldız Teknik Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlamacılığı Bölüm Başkanı Tolga İslam Tarlabaşı'ndaki dönüşümü ve bu dönüşümün kimleri mağdur edeceğini anlattı. 

Dimitri Dafnopatidis

Tarlabaşı'ndaki ve genel olarak İstanbul genelindeki kentsel dönüşüm ile ilgili neler söyleyebilrisiniz? Dönüşüm nasıl başladı ?

Dönüşüm 2005'ten itibaren, 5366 sayılı kanunun çıkması ile İstanbul'da sit alanlarının yenilenmesi gündeme geldi. Tarlabaşı'ndaki dönüşüm de uzun zamandır devam eden sürecin ilk örneklerinden bir tanesi.

Peki bir akademisyen olarak dönüşümün niteliği için neler söyleyebilrisiniz? Bu dönüşüm sizce sağlıklı bir biçimde gerçekleşiyor mu?

Dönüşüm sosyal kaygılar dikkate alınmadan, bölgenin sadece ekonomik ve fiziksel çıkarları gözetilerek yapıldı. Bu yüzden eksik bir çalışma.

Ekonomik ve fiziksel çıkarların neler olduğunu açıklar mısınız?

Bu dönüşüm sosyal kaygılar ve halkın yaşam standartları iyi düşünülmeden oldu. Gerek ev sahipleri, gerekse esnaf durumdan hoşnut değil. Bunun asıl sebebi, belediyenin onlara sunduğu teklifin adil olmadığı düşüncesiydi. Belediye bu dönüşümü yaparken oradaki nüfusun ihtiyaçlarını dikkate almayarak, üst ve orta sınıflar için yeni yaşam alanları oluşturmak istedi. Bunun dışında olan sınıfları, oranın pek çok farklı etnik sosyal sınıflardan gelen ve Tarlabaşı'nı bir sığınma yeri olarak gören insanları dışarıda bıraktı. Bunun üzerine bu insanlar birleşerek haklarını savunacakları dernekler ve sivil toplum kuruluşları kurdular. Yani Tarlabaşı'ndaki kamuoyunun tepkisi bu yönde oldu diyebilirim.

Tolga İslam'ın dersinden bir görüntü

Peki bu dönüşümün Beyoğlu ve çevresine neyi kazandırıp neyi kaybettirecek ?

Sorunlar lokal olarak çözülecek gibi gözüküyor. Beyoğlu ve çevresi daha güveni bir yer olacak. Ancak bu İstanbul genelinde sorunların çözüleceği anlamına gelmiyor. Unutulmamalı ki, Tarlabaşı'nda oturan nüfusun çoğunluğu Beyoğlu'ndaki eğlence ve hizmet sektörlerinde çalışıyor. Bu insanların Tarlabaşı'ndan gitmesi, işlerini de kaybetmeleri anlamına geliyor. Eğer böyle bir durum olur ise bu olay büyük sosyal çatışmalara neden olabilir. Ama şimdilik bir şey söylemek pek doğru olmaz.

Peki son olarak bu dönüşüm oradaki tarihi dokuya zarar verir mi ?

Bir restorasyon söz konusu ama bu ne kadar doğru ve yeterli yaplıyor bilmiyorum. Orada 19. yüzyıldan kalma paha biçilmez tarihi binalar var. Eğer bu doku kaybolursa sadece İstanbul değil, dünya da bu güzel mirastan mahrum kalır. Umarım böyle bir şey gerçekleşmez.

Tolga İslam'ın öğrencilerinin yaptığı çalışmalar

Yaptığım bu keyifli sohbetten sonra Tolga İslam'ın dersine girme şansım oldu. Derste Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğrencileri, İstanbul'daki kentsel dönüşüm ile ilgili videolar hazırlıyorlar. Videoların her biri İstanbul'un farklı bölgelerindeki değişimle ilgili farkındalık uyandıracak projeler.

Öğrenciler tarafından hazırlanan Tarlabaşı videosu:

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Editör

Hazal Sipahi

Giriş Yazısı

Ayşegül Engür

Murat Üçoğlu Röportajı

Ayşegül Engür, Erdem Oraylı

Birinci Haber Yazısı

Sebla Üreten

Mücella Yapıcı Röportajı

Sebla Üreten

Tolga İslam Röportajı

Sebla Üreten

Murat Eltutan Röportajı

Emir Bozgan

İkinci Haber Yazısı

Ayşegül Engür

Ahmet Gün Röportajı

Ayşegül Engür, Erdem Oraylı

Tolga İslam Röportajı

Dimitri Dafnopatidis

Fotoğraflar

Erdem Oraylı, Sebla Üreten

Video

Erdem Oraylı